کهن ترین آثار موجود در این محوطه متعلق به دوران پارینه سنگی میانی و جدیدترین آنها مربوط به دوران صفویه است اما شهرتش را بیش از همه مدیون کتیبه و نقش برجسته داریوش اول هخامنشی است که در ارتفاع حدود ۸۰ متری از پای کوه بر دل صخره نقش شده است.

داستان کتیبه داریوش ( معروف به کتیبه بیستون ) : وقتی کمبوجیه فرزند و جانشین کورش برای فتح مصر به آن سرزمین لشکر کشید یکی از مُغان به نام گئومات علم جنگ برافراشت و خود را بردیا برادر کمبوجیه معرفی کرد و این در حالی بود که کمبوجیه پیش از رفتن به مصر برادر خود را از ترس آن که مبادا در غیابش مدعی تاج و تخت شود کشته بود.

بردیای دروغین با بخشودن مالیات 3 ساله ایالات موفق شد که تقریبا همگی را به اطاعت وادارد و چالش بزرگی را برای کمبوجیه و دودمان هخامنشی رقم زند ، کمبوجیه به سرعت راه ایران را در پیش گرفت تا تاج و تخت خویش را بازستاند اما در میانه راه به طرز مشکوکی درگذشت.

چنین مینمود که مانع دیگری پیش پای گئومات باقی نیست اما هفت نفر از نجیب زادگان هخامنشی به رهبری داریوش بر ضد او قیام کردند و سرنگونش ساختند و بدین ترتیب داریوش که متعلق به شاخه دیگری از خاندان هخامنشی بود به تخت نشست و پادشاهی از خانواده کورش به خانواده داریوش منتقل شد.

داریوش دستور داد که داستان این پیروزی بزرگ را که به منزله نجات یافتن سلسله هخامنشی از سقوط حتمی بود بر دیواره کوه بیستون نقش کنند ، در آن زمان کوه بیستون نه فقط از اهمیت مذهبی برخوردار بود بلکه از آن مهمتر بر کناره شاهراه مرکز و غرب ایران به بین النهرین قرار گرفته و در معرض دید مسافران و کاروانیان بود.

بررسی های باستان شناسان و پژوهش های تاریخی نشان میدهد که کتیبه بیستون در یک مرحله ایجاد نشده است ؛ در مرحله نخست نقش داریوش در حالی که هشت همدست گئومات دست بسته در مقابلش صف کشیده بودند و خودِ گئومات زیر پایش لگدکوب می‌شد همراه با کتیبه ای به خط میخی و زبان ایلامی بر دل صخره نقرش شد.

در این قسمت نقش فروهر بر فراز پیکره داریوش و اسیران دیده میشود و یک کماندار و یک نیزه دار نیز پشت سر داریوش ایستاده اند.

بعدها که داریوش شورش سکاها را فرونشاند نقش سکایی تیزخود به انتهای صف اسیران افزوده شد و پس از آن نوشته های دیگری به خط میخی و به دو زبان بابِلی و پارسی باستان در کنار نقوش قدیمی قرار گرفت.

مهم ترین گفته های داریوش در کتیبه بیستون چنین است: معرفی داریوش و گستره شاهنشاهی او + داستان شورش گئومات و فرونشاندن آن +  داستان سرکوب شورش های گوناگون در سرزمین های ایلام ، بابِل ، ماد ، پارت ، پارس ، ارمنستان و مرو + تأکید بر راست بودن مفاد سنگ نوشته بیستون + دور دانستن داریوش از پلیدی و دروغگویی و تبهکاری + درخواست از آیندگان برای نگاهداری کتیبه + دعا برای حافظان آن و نفرین بر آسیب زنندگان کتیبه.

در دوره های بعد که زبان ها و خطوط باستانی به دست فراموشی سپرده شد ، کتیبه بیستون نیز ناخوانا شد ؛ نه تنها کسی نمیتوانست متن آن را بخواند بلکه اصلا معلوم نبود که مربوط به چه دوره ای است ؛ در همین زمان بود که کتیبه داریوش و سایر حجاری های موجود در کوه بیستون که از دوران اشکانی و ساسانی بر جای مانده بودند به فرهاد و عشق آتشین او شیرین سریانی نسبت داده شدند و طنین بلندی در نظم و نثر پارسی یافتند : بیستون را عشق کند و شهرتش فرهاد برد!

نخستین کسی که موفق به خواندن کتیبه بیستون شد هِنری رالینسون انگلیسی (Rawlinson) بود ؛ او که در دهه ۱۸۳۰ میلادی و اوایل دهه ۱۸۴۰ به عنوان افسر ارتش هندِ انگلستان مأمور خدمت در غرب ایران بود موفق به رمزگشایی از خطوط کتیبه شد و نخستین ترجمه آن را به دست داد ؛ رالینسون بعدها در اواخر دهه ۱۸۵۰ برای مدت کوتاهی به سمت وزیر مختار انگلستان در ایران منصوب شد.

پس از رالینسون افراد دیگری راه او را پی گرفتند و ترجمه های کامل تر و دقیق تری از کتیبه بیستون را بدست دادند ؛ با این حال بخش هایی از این کتیبه باستانی به علت فرسایش در برابر باد و باران از میان رفته و ناخواناست و نیز بدین خاطر که در دوره ای از بی خبری ایرانیان نقوش و خطوط آن به عنوان نشانه تیراندازی مورد استفاده قرار میگرفت.

امروزه مانند زمان داریوش جاده مرکز و غرب ایران به بین النهرین (عراق) همچنان از کنار کوه بیستون میگذرد.

معمولا مسافرانی که از کیلومترها آنسوتر مجذوب بلندی و بزرگی کوه بیستون و مسحور زیبایی دشت پیرامون آن شده اند، چاره ای جز این نمی یابند که اندکی پای کوه توقف کنند و به دیدار کتیبه داریوش بشتابند ؛ کتیبه ای که بزرگ ‌ترین سنگ نوشته تاریخی ایران و در عین حال نخستین سند رسمی به زبان پارسی باستان است.

این همان خواست داریوش و میل او به جاودانگی است ؛ داریوش شاه گوید : اگر این نوشته یا این پیکرها را ببینی و تباه شان نسازی و تا هنگامی که تو را توانایی است نگاهشان داری ، اهورا مزدا ترا دوست باد و دودمان بسیار و زندگیت دراز باد و آنچه کنی آن را به تو اهورامزدا خوب کند.