مشهور آن است که حضرت در روز جمعه ۱۳ ماه رجب، سی سال پس از عام الفیل(سالی که لشکری با فیل برای خراب کردن کعبه آمدند و خداوند آنان را هلاک کرد) در میان کعبه متولد شد. پدرش ابوطالب پسر عبدالمطلب بوده که با عبدالله پدر حضرت رسول (ص) برادر اعیانی(پدری و مادری) بوده و مادرش فاطمه بنت اسدبن هاشم بن عبد مناف بوده است که حضرت رسول(ص) او را به ردای خویش کفن کرد. پدرش ابوطالب سید بطحاء و شیخ قریش  رئیس مکه بود و رسول خدا را حمایت می نمود تا او زنده بود حضرت رسول(ص) محتاج به هجرت و اختیار غربت نشد تا هنگامی که ابوطالب از دنیا رفت و مجبور به هجرت از مکه به مدینه شد. پسرعمویش خاتم النبیین محمدبن عبدالله بود و برادرش جعفر طیار ذوالجناحین و عمویش حمزه سیدالشهدا سلام اله اجمعین بودند.

مدت عمر شریفش ۶۳ سال بود. ده ساله بود که حضرت رسول به پیامبری مبعوث شد و به آن حضرت ایمان آورد و بعد از بعثت ۱۳ سال با آن حضرت در مکه ماند و بعد از هجرت به مدینه ۱۰سال با پیامبر بود که بعد از این مدت مبتلا به مصیبت وفات حضرت رسول(ص) شد. بعد پیامبر(ص) ۳۰سال زندگانی کرد. دوسال و چهار ماه در خلافت ابوبکر، ۱۱سال در خلافت عمر و ۱۲ سال در خلافت عثمان به سر برد. خلافت ظاهریه آن حضرت قریب به ۵ سال بود.

حضرت ۲۷ فرزند داشت که از فرزندان امیرالمومنین(ع) ۵ تن اولاد آوردند: امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، محمدبن حنفیه، حضرت عباس و عمرالاطرف.

ولادت امیرالمومنین(ع)

روزی عباس بن عبدالمطلب و گروهی از بنی هاشم دربرابر خانه کعبه نشسته بودند ناگاه فاطمه بنت اسد در حالی که علی(ع) را ۹ماهه حامله بود آمد در حالی که او را درد زاییدن گرفته بود. در برابر کعبه ایستاد و گفت پروردگارا من به تو و به هر رسولی و به هر کتابی که فرستاده ای ایمان آورده ام و یقین دارم که فرزندی که در شکم من است از آیات جلال و عظمت توست که آسان کنی برمن ولادتش را. بعد از دعا دیوار عقب خانه خدا شکافته شد فاطمه از آن رخنه داخل شد و شکاف دیوار به هم پیوست عباس گوید هرچه سعی کردیم در گشوده نشد دانستیم که این امر از جانب خداست. فاطمه سه روز در اندرون کعبه ماند و به گفته خودش در آن سه روز از میوه و طعام بهشتی تناول کردم و در هنگام خروج در حالی که فرزند برگزیده ام بر روی دستم بود هاتفی از غیب مرا ندا کرد که ای فاطمه این فرزند بزرگوار را علی نام کن به درستی که منم خدای علی و اعلی و نام او را از نام مقدس خود اشتقاق نموده ام و او را بر علوم پنهان خود مطلع کرده ام. خوشا حال کسی که او را دوست دارد و یاری کند او را و وای بر حال کسی که فرمان او نبرد و یاری او نکند و انکار حق او نماید.

فضایل امیرالمومنین(ع)

    آن جناب جهادش در خدا زیادتر از تمامی مردم در غزوات پیامبر(ص) بود و هیچ کس در این باب به درجه او نرسید.

در غزوه بدر ولید و شیبه و عاص و حنظله و طعمه و نوفل و دیگر شجاعان مشرکین را به درک فرستاد آنقدر قتال کرد تا نصف مشرکین به دست امیرالمومنین(ع) مقتول گشتند و نصف دیگر را باقی مسلمین با کمک سه هزار فرشته کشتند.

در غزوه احد که مردم فرار کردند و آن حضرت ثابت ماند و لشکر دشمن را از اطراف پیغمبر دور کرد تا زخم های کاری بر بدن مقدسش وارد شد و جبرئیل ندای <لاسیف الا ذوالفقار و لافتی الا علی> را سرداد.

در غزوه احزاب امیرالمومنین(ع) عمربن عبدود را کشت و آن حضرت فاتح شد و پیغمبر در حق او فرمود که ضربت علی (ع) بهتر از عبادت جن و انس است.

در جنگ خیبر مرحب یهودی به دست آن حضرت کشته شد و در قلعه را با آن عظمت به دست خود کند و چهل گام دور افکند که چهل نفر از صحابه خواستند در را حرکت دهند، نتوانستند.

دیگر غزوه حنین بود که پیامبر با ده هزار نفر از مسلمین به جنگ رفت و ابوبکر از کثرت جمعیت تعجب کرد و تمام مسلمین فرار کردند جز چند نفر که رئیس آنها علی(ع) بود وقتی حضرت، ابوجرول را کشت مشرکین دل شکسته شدند و فرار کردند و فرارکنندگان مسلمین برگشتند.

    امیرالمومنین(ع)اعلم و داناترین مردم بود. رسول خدا در هنگام رحلت از دنیا هزار باب علم تعلیم آن حضرت نمود که از هر باب، هزار باب دیگر مفتوح می شد، پیغمبر در حق آن جناب فرمود<انا مدینةالعلم و علی بابها>

از جمله علوم علم تفسیر قران است که تمامی از آن حضرت ماخوذ است و ابن عباس که یکی از بزرگان و مشایخ مفسرین است شاگردامیرالمومنین(ع) بوده است. همچنین اختراع علم نحو از امیرالمومنین(ع) بوده است.

حضرت می فرمود بپرسید از من از راههای آسمان همانا شناسایی من به آن بیشتر است ازراههای زمین. حضرت گاهی دست بر شکم مبارک می نهاد و می فرمود در اینجا علم بسیار جمع شده است.

    کثرت جود و سخاوت آن جناب زبانزد است. روزها روزه می گرفت و شبها به گرسنگی می گذرانید و قوت خود را به دیگران عطا می فرمود. معاویه در حق امیرالمومنین(ع) گفت اگر علی مالک خانه ای از طلا و خانه ای از کاه شود طلا را بیشتر تصدق می دهد تا هیچ از آن نماند.

    زاهدترین مردم بعد از رسول خدا آن حضرت بود. هرگز طعامی سیر نخورد و ماکول و ملبوسش از همه کس درشت تر بود. در کیفیت شهادت آن حضرت آمده که در شب نوزدهم ماه رمضان برای افطار به خانه ام کلثوم آمده بود، ام کلثوم طبقی از طعام نزد آن حضرت نهاد. در آن دو قرص جوین و کاسه ای از شیر و قدری نمک بود حضرت را که نظر بر آن طعام افتاد بگریست و فرمود به خدا سوگند که افطار نمی کنم تا یکی از این دو خورش را برداری. پس ام کلثوم کاسه شیر را برداشت و آن حضرت اندکی از نان با نمک تناول فرمود و حمد خدای به جای آورد.

    امیرالمومنین(ع) چراغ شب زنده داران بود نمازش از همه کس بیشتر و روزه اش فزونتر بود. این روایت درست است که آن جناب در هر شب هزار رکعت نماز می گزارد و گاهگاهی از خوف الهی بی هوش می شد. و امام سجاد که زین العابدین است می فرموده: یعنی که را توانایی است بر عبادت علی بن ابیطالب و چه کس قدرت دارد که مثل علی (ع) عبادت خدا کند؟!

    امیرالمومنین(ع)باحلم ترین مردم و عفوکننده ترین مردمان بود. حضرت در جنگ جمل بر مروان بن حکم و عبدالله بن زبیر و سعید بن العاص مسلط شد و ایشان اسیر حضرت شدند، آن جناب تمامی را رها کرد  متعرض آنها نشد و تلافی ننمود و چون بر عایشه ظفر یافت به نهایت شفقت و لطف، مراعات او نمود و از اهل بصره شمشیر برداشت و آنها را امان داد و اموال و اولادشان را نگذاشت غارت کنند.

    حسن خلق و شکفته رویی آن حضرت برهمگان روشن است. نقل شده که روزی معاویه به قیس بن سعد گفت : خدا رحمت کند علی را که بسیار خندان و شکفته و خوش طبع بود، قیس گفت: بله چنین بود والله آن جناب با آن شکفتگی و خندانی، هیبتش از همه کس افزون بود و آن هیبت تقوی بود که آن سرور داشت نه مثل هیبتی که اراذل و لئیمان شام از تو دارند.

    معجزات باهرات آن جناب و اخبار غیبیه که زیاده از حد است. از روایات اهل سنت ثابت است که امیرالمومنین(ع) استشهاد فرمود جمعی از صحابه را بر حدیث غدیر، تمامی شهادت دادند که شنیدند رسول خدا(ص) فرمود <من کنت مولاه فعلی مولاه> مگرچند نفر که کتمان کردند، آن حضرت در حق ایشان نفرین کرد پس به دعای آن حضرت سزای خود یافتند یعنی بعضی به کوری و بعضی به برص مبتلا گشتند و چاشنی عذاب خود را در دنیا چشیدند.

    کمالات بدنیه آن حضرت را همه می دانند. در خیبر را به دست خود از جای کند و جماعتی نتوانستند حرکتش دهند و سنگی عظیم را از سرچاهی برگرفت که لشکر از حرکت دادنش عاجز بودند. هرگز ضربتی نزده که محتاج به ضربت دیگر باشد و شجاعی را که آن حضرت می کشت قوم او افتخار می کردند به آنکه امیرالمومنین(ع) او را کشته است.

گروهی از خوارج من جمله عبدالرحمن بن ملجم بعد از جنگ نهروان جمع شدند و طی سخنی گفتندعلی و معاویه کار این امت را پریشان ساخته اند اگر هر دو تن را بکشیم این امت را از زحمت ایشان آسوده ساختیم مردی گفت به خدا قسم که عمربن العاص اصل فساد و فتنه است و نتیجه این شد که هر سه تن را بکشند و ابن ملجم گفت علی را من می کشم.

شب نوزدهم ماه رمضان امیرالمومنین(ع) وارد مسجد گشت قندیل های مسجد خاموش بود آن حضرت در تاریکی چند رکعت نماز خواند آنگاه بر بام مسجد آمد و اذان گفت هیچ خانه در کوفه نبود مگر صدای اذانش به آنجا می رسید. ابن ملجم تمام شب بیدار بود. حضرت مشغول نماز شد چون در رکعت اول سر از سجده برداشت شبیب ابن بجره اول قصد قتل کرد فریاد زد: حکم، خاص خداوند است تو نتوانی از خویشتن حکم کنی و کار دین را به حکومت حکمین بازگذاری، این بگفت و تیغ را براند شمشیر او بر طاق آمد و خطا رفت. از پس او ابن ملجم آمد بی درنگ شمشیر خود را حرکت داد همان کلمات را گفت و شمشیر بر فرق آن حضرت فرود آورد آن حضرت فرمود<فزت و رب الکعبة>

در شب نوزدهم ماه مبارک رمضان در وقت طلوع صبح از دست شقی ترین امت ابن ملجم مرادی ضربت خورد و چون ثلثی از شب بیست و یکم آن ماه گذشت به شهادت رسید.

از امام صادق(ع) روایت شده که امیرالمومنین(ع) به امام حسن فرمود: از برای من چهار قبر در چها موضع حفر کن … تا کسی به قبر من پی نبرد. پیوسته آن قبر مخفی بود تا زمان حضرت صادق(ع).

وصیت امیرالمومنین(ع)

ای فرزندم حسن! تو را وصیت می کنم به آنچه رسول خدا(ص) مرا وصیت کرد. چون من از دنیا روم و امت با تو در طریق مخالفت باشند ملازم خانه خود باش و برخطیئه خود گریه کن، دنیا را مقصود بزرگ خویش نساز و در طلبش متاز، نماز را در اول وقت آن بپادار، زکات را در وقت خود به اهلش برسان، در کارهای شبهه ناک خاموش باش، هنگام خشم به عدل و میانه روی رفتار کن، با همسایگان نیکو سلوک کن، مهمان را گرامی دار، بر ارباب مشقت و بلا ترحم کن، صله رحم کن و مسکینان را دوست دار و با ایشان مجالست کن، تواضع و فروتنی کنی که آن افضل عبادات است، آرزو و آمال خودرا کوتاه کن و مرگ را یادکن، در کار آخرت ابتدا و تعجیل نما و در امر دنیا تانی و مسامحه نما تا رشد و صلاح تو در آن بر تو معلوم شود. بپرهیز از جاهایی که محل تهمت است .

ای فرزند من! از برای خدا کارکن و از فحش و هرزه گویی زبان خود را بازدار، در معیشت خود میانه روی کن، در عبادت خویش نیز میانه رو باش، خاموشی اختیار کن تا از مفاسد زبان سالم بمانی، یادگیر نیکویی ها و  خیر را تا دانا باشی و یادکن خدا را در همه حال. بر خردان اهل خویش رحم کن و پیران خویش را تعظیم کن، هیچ طعامی را نخور تا آن که قبل از خوردن از آن قدری تصدق دهی. برتو باد به روزه داشتن که زکات بدن و سپر آتش جهنم است و دعا بسیا کن.

گزیده ای از کتاب منتهی الامال- زندگانی چهارده معصوم