**************

مبارك باد آمد ماه روزه
رهت‏ خوش باد اى همراه روزه

********
شدم بر بام تا مه را ببینم
كه بودم من به جان دلخواه روزه

********
نظر كردم كلاه از سر بیفتاد
سرم را مست كرد آن ماه روزه

********
مسلمانان سرم مست است از آن روز
زهى اقبال و بخت و جاه روزه

**************

ماه مبارک رمضان 1392

خدا را بی نهایت شاکریم که از خزانه ی موهبت و الطاف بی کران خود بر ما منت نهاد تا دگرباره بتوانیم این ماه پر برکت و پر فضیلت را درک نماییم؛ ماهی که خداوند متعال در شأن آن می فرماید: «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن هدی لناس و بینات من الهدی و الفرقان…» (ماه رمضان (ماهی است) که در آن برای راهنمایی مردم و بیان راه روشن و هدایت و جدا ساختن حق از باطل ، قرآن نازل شده است.) و در ادامه آیه می فرماید: «فمن شهد منکم الشهر فلیصمه…» (پس هر که این ماه را دریابد، باید که در آن روزه بدارد.)

ماه رمضان فرصتِ بازنگری در خویش
انجام اعمال و آداب ماه پر خیر و بركت رمضان چون: تهجد و شب زنده‌داری، مراقبت از گوش و چشم و زبان، استغفار كردن، دعا خواندن، ذكر گفتن، تلاوت قرآن، تدبر در آیات، خواندن نمازهای نافله، درك شب‌های قدر و معتكف شدن،1 انسان را به خویشتن خویش سوق می‌دهد و او را از غفلت و بی‌توجهی نسبت به خود بیرون می‌آورد.

مقام معظم رهبری در این باره می‌گویند: “دعا در ماه مبارك رمضان و همه خصوصیات این ماه مبارك این است كه ما را متذكر می‌كند؛ از غفلت بیرون می‌آورد؛ آلودگی‌های ما را به ما نشان می‌دهد و در بین دعا و نماز و توجه، فرصتی به ما دست می‌دهد كه در اشتباهاتی كه با آنها انس و خو گرفتیم، بازنگری كنیم و آنها را بشناسیم؛ چون گاهی انسان گناهی را عادت كرده كه انجام بدهد و توجه ندارد كه این گناه است. البته تنبلی، سستی و بقیه نواقصی را هم كه داریم، می‌توانیم بازنگری كنیم.” 2

ایشان شب‌های قدر را فرصت استثنایی در طول سال دانسته و در این باره می‌گویند: “این فصلِ یك ماهه، فصل بسیار باارزش و قیمتی است. در این سی یا بیست و نه روز، خدا لیله القدر را قرار داده و لیله القدر یك فرصت استثنایی در طول سال برای انسان است. كه اگر انسان توانسته باشد آن شب را درك كند، خیر زیادی نصیبش می‌شود، در دعای وداع ماه رمضان در مفاتیح الجنان می‌خوانیم: “و ان تجعلنی برحمتك ممّن خرّت له لیله القدر و جعلتها له خیرا من الف شهر؛ خدایا، مرا از كسانی قرار ده كه توفیق درك لیله القدر را به دست آوردند و لیله القدر برای آنها از هزار ماه بهتر و باارزش‌تر شده، لیله القدر برای همه این گونه نیست.

آن كسی كه برای او شب بیست و سوم یا شب بیست و یكم ماه رمضان، با شب بیست و سوم هر ماه دیگری فرق ندارد ـ نه ذكری، نه توجهی، نه حالی، نه گریه‌ای، نه تضرّعی؛ با غفلت می‌گیرد می‌خوابد، یا اصلاً یادش نمی‌آید كه لیله القدر است، یا خدای نكرده آلوده به گناه و هوای نفس هم می‌شود ـ برای چنین انسانی لیله القدر بهتر از هزار شب نیست؛ یك شب است، آن هم یك شب خسران‌بار كه برای او خیری ندارد. لیله القدر برای آن كسی از هزار ماه بهتر است كه ساعات و دقایق آن شب را قدر بداند؛ از دقایق آن شب استفاده كند. در آن دعا می‌خوانیم كه خدایا ما را از آن كسانی قرار ده كه شب قدرشان پوچ نمی‌شود و از دست نمی‌رود.”3

برنامه انسان‌سازی ماه رمضان
برنامه‌های اسلام به دو بعد جسمانی و روحانی انسان توجه دارد. روزه نیز از نظر جسمی و بهداشتی، فردی و اجتماعی، اخلاقی و معنوی هدایای ارزشمندی را برای صائم به ارمغان می‌آورد. روزه از سویی خانه تكانی عظیم برای دستگاه هاضمه و گوارش و از سوی دیگر ورزشی روحانی برای قوی كردن ایمان، اراده، پایمردی و استقامت، گذشت و ایثارگری است.

استاد مطهری در باره بعد روحانی روزه می‌نویسد: “اساساً برنامه ماه مبارك رمضان، برای انسان‌سازی است، یعنی برنامه این است كه انسان‌های معیوب در این ماه خود را تبدیل به انسان‌های سالم، و انسان‌های سالم خود را تبدیل به انسان‌های كامل كنند. برنامه ماه مبارك رمضان برنامه تزكیه نفس است، برنامه اصلاح معایب و رفع نواقص است، برنامه تسلط عقل و ایمان و اراده، بر شهوات نفسانی است. برنامه دعاست، برنامه پرستش حق است، برنامه پرواز به سوی خداست، برنامه ترقی دادن روح است، برنامه ارتقا دادن روح است. اگر بنا باشد كه ماه مبارك بیاید و انسان سی روز گرسنگی و تشنگی و بی‌خوابی بكشد و مثلاً شب‌ها تا دیروقت بیدار باشد و به این مجلس و آن مجلس برود و بعد هم عید فطر بیاید، و با روز آخر شعبان یك ذره هم فرق نكرده باشد، چنین روزه‌ای برای انسان اثر ندارد.”4

هشدار قرآن به مراقبت از خویش و راه هدایت
قرآن كریم همواره انسان را به خودسازی و توجه به خود ترغیب نموده و به مؤمنان نسبت به مراقبت از راه رستگاری هشدار داده است؛ از جمله در آیه 105 سوره مائده خطاب به مؤمنان می‌فرماید: “یا أیّهَا الَّذین آمَنُوا عَلَیْكُم أَنفُسَكُم لا یَضُرُّكُم مَن ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُم؛5 اى كسانى كه ایمان آورده‏اید، به خودتان بپردازید. هر گاه شما هدایت یافتید، آن كس كه گمراه شده است به شما زیانى نمى‏رساند.”

علیكم در “عَلَیْكُم أَنْفُسَكُم” اسم فعل و به معنای “الزموا” انفسكم می‌باشد. این آیه از مؤمنان می‌خواهد كه به خود بپردازند و مراقب راه هدایت خویش باشند و از ضلالت گمراهان نهراسند.
هدایت و ضلالت دو واژه متضادند و در سلوك و طی طریق معنا می‌یابند. هدایت حركت در مسیر مستقیم برای رسیدن به غایت مطلوب است و ضلالت انحراف و كجی از آن مسیر و در نتیجه دست نیافتن به آن غایت است.6

هر راهی فرجامی دارد و مقصد و هدف نهایی در سلوك الی الله خدای نامتناهی است. از این جهت كه او نامتناهی است راه‌های رسیدن به او نیز نامحدود است. انسان در هر مسیری گام نهد تكوینا به خدا می‌رسد “یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى‏ رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقِیهِ؛7 ای انسان حقا كه تو به سوی پروردگار خود به سختی در تلاشی، و او را ملاقات خواهی كرد.”

اما در این سیر، گروهی به صراط مستقیم قدم گذاشته و به خدا و مهرش می‌رسند و گروهی به دیگر راه‌ها كشیده می‌شوند، البته آنان نیز به خدا می‌رسند اما به قهر و عقاب او.
انسان‌ها در نیل به لقاء الهی همانند آب‌های متفاوتی‌اند كه هر یك به سوی دریا در حركت‌اند. رودخانه‌های بزرگ تا وسط دریا پیش می‌روند اما جویباران كوچك فقط به كنار آن می‌رسند.

در میان راه‌هایی كه بدو ختم می‌شود، یك راه مستقیم و دیگر راه‌ها انحرافی است “وَ أَنَّ هَذا صراطِى مُستَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سبِیلِهِ؛8 و [بدانید] این است راه راست من؛ پس، از آن پیروى كنید. و از راه‏ها[ى دیگر] كه شما را از راه وى پراكنده مى‏سازد پیروى مكنید.” جز آن راهی كه انسان را به خدای رحمان می‌رساند و نمازگزار هدایت به آن را در نماز از خدا می‌طلبد، دیگر راه‌ها ضلالت است و به خدای منتقم می‌انجامد و سالك آن طرق سر انجام جلال و قهر او را می‌بیند.9

خواجه عبدالله انصاری در باره این آیه می‌گوید: “یا ایها الذین آمنوا علیكم انفسكم به زبان اشارت بر ذوق اهل ارادت آن است كه ای مؤمنان، زینهار، نفس خویش را مقهور و مغلوب دارید، پیش از آنكه او شما را مقهور و مغلوب كند. آن را به اطاعت خود مشغول كنید، پیش از آنكه او شما را به معصیت مشغول كند. از یكی از بزرگان اولیا از این آیت پرسیدند. گفت: اگر به اصلاح مفاسد نفس خود مشغول شدی او هم تو را از اشتغال به گناه (وسوسه) در حق مردم باز می‌دارد.”10

وی با اشاره به حدیث “أعْدی عَدُوِّكَ نَفسُكَ الَّتی بینَ جَنبَیْك”11 می‌نویسد: “مصطفی فرمود: بزرگ‌ترین دشمن تو نفس توست كه میان دو پهلوی توست و چون با هر دشمنی بسازی از شر آن در ایمن باشی، ولی اگر با نفس خویش بسازی هلاك شوی. پس اگر در این جهان به كسی نیكی كنی در آن جهان سپاس بینی و اگر بدی كنی در آن جهان از تو شكایت كنند، ولی حالت نفس ضد این است اگر در این سرای راضی نگه داری در آن سرای دشمن تو شود و اگر در این سرای بد داری به آن سرای شكر كند.”12
در حكایتی آورده‌اند كه: “بزرگی را پرسیدم در معنی این حدیث كه “اعدی عدوك نفسك التی بین جنبیك”. گفت: به حكم آنكه هر آن دشمنی را كه با وی احسان كنی دوست گردد، مگر نفس را كه چندان كه مدارا بیش كنی، مخالفت زیادت كند.

فرشته خوى شود آدمى به كم خوردن
وگر خورد چو بهائم بیوفتد چو جماد

مراد هركه برآرى مرید امر تو گشت
خلاف نفس كه فرمان دهد چو یافت مراد13

سخن پایانی خود را به كلام امام علی (ع) زینت می‌دهیم كه فرمودند: در شگفتم از كسی كه برای گمشده خود جار می‌زند و از این و آن می‌پرسد، در حالی كه خودش را گم كرده و در پی یافتن خود نیست. 14 امام عارفان (ع) در سخنی دیگر می‌فرماید: هر كس نفس خود را شناخت دیگران را بهتر می‌شناسد15 و هر كس نسبت به نفس خود جاهل باشد نسبت به دیگران جاهل‌تر است.16

بر اساس آنچه گذشت انسان همواره باید مراقب خویشتن باشد و ماه رمضان و روزه‌داری فرصتی مغتنم برای خودشناسی، خودسازی و مراقبت از خویشتن و تداوم بخشیدن به آن تا رمضان دیگر است.